Stanisław Jelitko z Mokrska, Pilczycy i Gozdnej h. Jelita (zm. między 1445 a 1450), kasztelan brzeski.
Był wnukiem kaszt. małogoskiego Stanisława Jelitki z Mokrska (zob.), zapewne najstarszym synem kaszt. czechowskiego Klemensa Jelitki z Łukowej i Małgorzaty h. Mądrostki; braćmi S-a byli: Niemierza z Łukowej, Tomasz, Piotr, Mikołaj.
S. pisał się z Mokrska i Pilczycy w ziemi sandomierskiej. Na wiecu w Wiślicy 25 VI 1406 procesował się ze stryjami swej żony Stachny, braćmi Andrzejem i Stanisławem Niemestami ze Skroniowa, o jej ojcowiznę. Brał udział w Wielkiej Wojnie z zakonem krzyżackim i został wymieniony przez Jana Długosza jako jeden z wielu rycerzy zasłużonych w bitwie pod Koronowem. Dn. 20 X 1411 przebywał z królem w Medyce, gdzie za służbę wojskową otrzymał zapis w wysokości 100 grzywien na wsi Lipska Wola (dziś Lipna Wola); w r. 1428 musiał przed sądem grodzkim krakowskim udowodnić prawa własności do tej wsi. Jako asesor sądu królewskiego wystąpił 23 VII 1412 w Opocznie. Został wówczas pozwany przez Warsza z Olszowic o uprowadzenie domownika, a sprawę miał rozstrzygnąć król. W orszaku Władysława Jagiełły wystąpił jeszcze raz 11 VIII r.n. w Łagowie, gdzie król zezwolił plebanowi z Radoszyc urządzić młyn koło drogi do Chęcin. Ok. r. 1413 wraz z braćmi przeprowadził podział ojcowizny; od tego czasu pisał się z Gozdnej. W l.n. zniknął S. z królewskiego otoczenia. Do działalności publicznej powrócił najpóźniej w r. 1425; dn. 17 VIII t.r. wystąpił w Chęcinach z urzędem kaszt. brzeskiego w dokumencie Władysława Jagiełły potwierdzającym sprzedaż sołectwa we wsi Niwki przez współrodowca S-a, łowczego łęczyckiego Stanisława z Chodowa. Daty awansu S-a nie można określić, gdyż jego poprzednik zniknął ze źródeł już w r. 1400. Jako kaszt. brzeski uczestniczył S. w wiecach sądowych w Krakowie, nadal jednak pozostawał na uboczu życia politycznego i tylko sporadycznie występował w dokumentach królewskich. Dn. 9 III 1440 w Krakowie król Władysław Warneńczyk potwierdził mu, dokonany przez Jagiełłę za wierną służbę wojskową, zapis na wsi Lipska Wola, podnosząc sumę zapisu do 130 grzywien.
Centrum dóbr S-a znajdowało się w Gozdnej (pow. ksiąski, paraf. Mokrsko). W r. 1408, przy okazji fundacji uposażenia parafii w Łukowej przez jego ojca Klemensa, S. wraz z żoną otrzymał 1/3 prawa patronatu w łukowskim kościele. W ziemi sandomierskiej S. miał na pewno część Pilczycy, na której zapisał oprawę swych córek z pierwszego małżeństwa. Z podziału ojcowskiego majątku (prawdopodobnie w r. 1413) przypadła mu część Poskitowa. Podział nastąpił po 27 VI t.r., kiedy to bracia (jeszcze niepodzieleni), zakończyli na wiecu wiślickim spór o dziesięciny z plebanem z Łukowej. Gozdna i działy w Korabnikach oraz Czarniszycach przypadły S-owi jako spadek po stryju Stanisławie z Gozdnej (zm. 1408), wykupiony w r.n. przez jego ojca od brata Jana z Lganowa (dziś Olganów). Po matce posiadał S. poł. wsi Wrocanki, którą w r. 1416 miał w zastawie za 50 grzywien u Niemierzy z Galowa i chciał ją wykupić. S. zmierzał do komasowania posiadanego majątku i jego powiększania przez skupowanie pozostałych działów Gozdnej, Czarniszyc i Korabnik, znajdujących się w rękach innych właścicieli. W r. 1414 kupił za 600 grzywien dział w Gozdnej, Czarniszycach i Korabnikach od Świętochny, wdowy po Spytku z Kobyla. W r. 1417 sądził się z Dorotą, wdową po Klemensie Łani, o dziedzinę w Witowicach, potem sprawę przejął zapewne jej syn Jan. Kolejne działy w Gozdnej i Czarniszycach kupił S. w r. 1426 za 150 grzywien od swych współrodowców, braci Stanisława i Jakuba z Mnina. W r. 1438 starał się wykupić za 70 grzywien od Stanisława z Mnina część Korabnik, zastawioną w r. 1402 przez ojca S-a jego ojcu, Jakuszowi z Mnina. Ostatecznie w r. 1444 sprzedał S. Stanisławowi z Mnina wszystkie odziedziczone działy w Korabnikach. S. zmarł między 1445 a 1450. Jego synowie są poświadczeni jako właściciele majątku ojcowskiego od r.n.
S. był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była (wg Bonieckiego od r. 1400) Stachna (zm. między 1417 a 1428), córka Niemesty ze Skroniowa. W r. 1428 zapisał S. córkom zrodzonym z tego związku: Beacie, Katarzynie i Annie 300 grzywien na Pilczycy; zapewnił też, że nie wyda córek za mąż bez zgody Andrzeja i Stanisława Niemestów ze Skroniowa. Zapis był związany z ponownym małżeństwem S-a z Małgorzatą (wg Bonieckiego siostrą Bernarda z Gosławia). W r.n. zapisał S. żonie w ramach wiana 200 grzywien na Gozdnej i Czarniszycach. Z małżeństwa tego miał S. czterech synów: Jana, Mikołaja, Stanisława i Piotra.
Boniecki, VI 365, XVI 124; – Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 39; Słown. Hist. Geogr. Ziem Pol., V (Czarniszyce, Gozdna, Korabniki); Urzędnicy, IV/1; – Sperka J., Szafrańcowie herbu Stary Koń, Kat. 2001 s. 136; Węcowski P., Działalność publiczna możnowładztwa małopolskiego, W. 1998 s. 110; – Arch. Kom. Prawn., Kr. 1907 VIII nr 399, 561, 563, 570; Cod. Pol., II nr 372; Długosz, Annales, X 158; Kod. katedry krak., II nr 509, 547; Kod. Mpol., IV 1367; Starod. Prawa Pol. Pomn., II 1319, 1346, 2166, 2283, 2344, 2362, 2474, 2779, VII 243–5, 542; Zbiór dok. mpol., VI nr 1759, 1779; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Terr. Crac., t. 5 s. 152, t. 6 s. 256, 360, t. 8 s. 175, t. 12 s. 204, t. 193 s. 164, t. 194 s. 143, t. 376 s. 554; IH PAN w Kr., Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Mpol. w Średniowieczu: Kartoteka.
Andrzej Marzec